TORANA BHUTONDE TORANA: A TRUE TREK TEST

 

LtoR: Anant,Vishal,Manojay,Anirudh,Ram,
Ashwini, Chandan & Sagar

It has been long since we planned any treks. This time Chandan takes initiative. He announces two treks back-to-back. I missed the first trek of Jor Mahabaleshwar. The next one is Torana Rajgad Torana which is then modified to Torana Bhutonde Torana. I am a little skeptical in the beginning, however due to Chandan’s encouragement I embark on it.

The messages pop up on the group on the previous day. Logistics are planned and things to bring are listed. I am nervous yet excited.

On the Saturday Morning at 3.30 am Good Morning messages start popping up. After meeting Anirudh, Vishal and Anant we hop into our car at 4.00 am and reach Rajaram Bridge at 4.10 am. Ram, Sagar and Manojay join us in their car. We take the Pabe Ghat route to reach Velhe. The route is nice but foggy. Chandan finds it difficult to drive. He patiently maneuvers the route, and we reach the foot of Torana at 5.30 am. After having Pohe and Tea, we enthusiastically embark on our trek. I am completely unaware that I am going to find this trek never ending.

The plan is to climb Torana, go to Budhala Machi, descend Budhala Machi, trek towards Rajgad, reach Bhutonde pass (this point is just about one hour away from Rajgad) and get back on the same route to Torana. It seems hectic to me since I have not been practicing these days. My last long trek was Fachu Kandi Pass about 18 months ago.

Sunrise

We start climbing Torana in the Dark. As we reach half the distance, we are able to see the Sun rising. The torch we were using is put to sleep. We enjoy the Sun Rise and start climbing again. I am already lagging. Vishal comes close and tries to find out whats wrong. He has always known me as a seasoned trekker. I am not the best however I have never been this slow. I tell him about being out of practice. His words of encouragement give me confidence. I try to climb as fast as possible.

In an hour or so we finish climbing Torana. It is reasonably good timing indeed.

We pass Mengai Devi Temple and reach Budhla Machi. Budhla Machi is the toughest of all. As we stare at the machi, we know it is welcoming us. We descend the machi safely and head towards Rajgad. It is already 8.00 am. We sip water from our bottles as we walk the trail. The view is amazing. Rajgad stands still and watches us from the far. We stare at this gigantic fort and appreciate the morning view. Birds chirp and welcome us to their world.

Vishal is our pro trekker. He has trekked on this route more than 35 times in the past few years. Ram has been on this trek last month. I have completed Rajgad Torna with Chandan twice and Ananat and Anirudh have joined us once. We are experienced trekkers however we can’t match Vishal by any yardstick.

We meet a group of trekkers who are heading to Torana from Rajgad. Chandan tells them about our plan and says we will catch them enroute Torana. We have a good laugh over it as all of us know it is next to impossible.

Chandan and I are already contemplating other possibilities. Is it better to just go to Kachare Mama’s house (this is one hour before Bhutonde) and return? Or is it better to go to Rajgad and take a bus to Torna? We are not sure.

As we think about our options we keep walking. It is already 9.30 am as we reach Kachare Mama’s place. This is a small hut where Kachare Mama lives with his cattle. We open our stock of dry snacks and take buttermilk and Lemonade from Kachare Mama. He is very welcoming. As we rest for a few minutes we are discussing other possibilities. However, none of us come to any conclusion.

At Bhotonde

We head to Bhutonde now. It is a walk of another 45 minutes. The trail is covered with trees and we enjoy the greenery. As we hit Bhutonde Pass we are able to see the motorable road. We click photographs. I see one car coming and I hail at it jokingly.  All others thinking that I am giving up, shake their head in disapproval.

As Chandan proposes to go to Rajgad, Anant convinces us to stick to the plan. We are skeptical yet we go by the group’s opinion.

As we head back to Kachare Mama’s place, I am already lagging. The distance between me and the last person is increasing. I start reciting my favorite poems to pass time. The Sun is active at its full capacity now. He is bestowing his affection however I am not used to this kind of affection at all. I wear my Sunglasses and try to protect myself from the Sun. Chandan has already covered himself with his scarf. We reach Kachare Mama’s place again and have our grab of parathas and other snacks. As we finish our lunch it is 11.45 am already.

I try to start early to keep up with the pace of other people. I do not want to hold the group up.

I am ahead for some time and then Ram, Anant and Sagar overtake. Chandan keeps pace with me by walking slightly ahead. He turns back time to time and checks on me.

Vishal,  Anirudh and Manojay have not reached yet. Probably, they waited for a little longer to give me company.

The same trail which we walked with ease, seems too difficult now. The climb is under the blazing Sun, which makes it difficult and different. We can get some shade in intervals. However, most of it is under the mid-day Sun.  

As the Sun roasts me, I keep looking for Budhla Machi. After much struggle with the blaze, finally I get the sight of Budhla Machi and here I see Vishal coming behind me. He tells me that he recently climbed Sinhagad by lifting his cycle in his arms. I am elated. I immediately tell him that I am just about a few kilos heavier than his bicycle. Why does he not experiment on climbing with me on his back? He is already repenting his wait.

He knows I am tired, but also aware that I can do it with a little push. He finds a boy selling Lemonade enroute and forces me to eat lemon with salt. I keep myself hydrated and the salt shows its magic. I am climbing again. Manojay and Vishal now walk carefully behind me. As I reach the foot of Budhla Machi, Anirudh overtakes. Chandan has already climbed the machi.

Vishal offers me Limbu Sharbat. I am hesitant; however, I drink the glass of

Budhala Machi

sharbat. Manojay comes close. He has had a cramp in his leg. He chews lemon and salt which gives him instant relief. I again urge Vishal again about  thinking of taking me on his back. He laughs and says that he will do that if I am injured. I again try to convince him that I weigh like feathers. And he laughs again. He guides me on the rock patch and the ladder. I now tell him that my legs are short hence the trouble. Otherwise I would have climbed very fast like Chandan did. He ignores all the nonsense and guides me through. Manojay is waiting behind us patiently.

We cross Budhla machi and I see another climb welcoming us. I am on the verge of giving up. But Vishal starts showing me several other routes to climb Torana. As he diverts my attention, I keep climbing. I now feel as if I am going to drop right there.

I am climbing at snail’s pace. Very slow but determined to reach. We somehow reach Pune Darwaja. I drop next to Chandan. Drop dead. The entire group cheers me on. After a bit of rest, stretching and sarbat prepared by Manojay, we start our descent. Though not easy we somehow reach the parking lot on time. It turns out to be a trek of 22.5 kms and 11 hours. As the Sun sets our meeting with the nature ends with the hope of a new beginning. The beginning of a journey with short legs, feather like weight and insane mind. 

Trek	Torana-Bhutonde-Torana
Day and Date	Saturday November 8th 2025
Total Distance	22.5 Kms
Total Time	11 Hours
Moving Time	10 Hours
Starting and End Point	Torana Parking from Velhe

 

अतरंगी प्रवासातील बहुरंगी माणसे

हीच खरी आतरंगी माणसे 😀

जवळजवळ एक तप  लोटले मला सायकल परत चालवायला लागून. महाविद्यालयात असे पर्यंत अगदी नियमितपणे सायकल चालवत असूनही पुढे नोकरी व्यवसायाच्या मागे धावताना सायकलीची संगत कधी सुटली ते कळलेच नाही. पण मग कशाने कोण जाणे पण ही सायकल सखी परत गवसली आणि मग आमची स्वारी या सखी बरोबर आकाशाला गवसणी घालायला निघाली. 

सायकलिंगची माझी मजल आता पुण्या बाहेर जाऊन १०० ते १५० किलोमीटर करण्यापर्यंत पोचली होती. इतक्यात काही मित्र मैत्रिणींकडून युरोप सायकलिंग बद्दल समजले आणि मग मी आणि चंदनने परदेशी सायकल प्रवास करायचे ठरवले. आणि मग आम्ही अशा प्रवासाच्या प्रेमातच पडलो. मग २०१५  आणि २०१८ ही दोन वर्षे जर्मनी, ऑस्ट्रिया, स्लोवाकिया आणि हंगेरी अशा देशांमध्ये सायकल सफारी केल्या. 

साठे काकूंचे विश्रांती गृह 

युरोप म्हणजे सायकलिंग साठी स्वर्गच. नदीच्या किनार्‍यावरून जाणारे अत्यंत सुंदर सायकल रस्ते, टुमदार गावे, निर्मळ  आणि नयनरम्य नदीचे पात्र, कधी जंगलातून जाणारा रस्ता तर कधी गवताळ प्रदेशातून. ना कुठे कचरा, ना दुषित हवा, ना गाड्यांचे आवाज. सारं कस नीटनेटक आणि स्वप्नवत. 

अशा  या प्रवासात देशो देशीची बहुरंगी माणसे आणखी रंगत आणत गेली आणि आमचे अनुभव समृद्ध बनवू लागली. 

युरोपातला सायकल प्रवास म्हणजे रोज सकाळी पोटभर न्याहारी करून सायकल वर टांग टाकायची आणि मग

युरोपांतील सासू सुनेची अजोड जोडी आणि आम्ही सारे  

दिवस भर सायकल चालवून पुढील गावाला पोचायचे. असा हा आमचा कार्यक्रम अगदी आठवडाभर चालायचा. अशा या अतरंगी प्रवासाचा आनंद द्विगुणीत करण्यासाठी आम्हाला मग भेटायची बहुरंगी माणसे. 

ऑस्ट्रियाच्या सायकल प्रवासात आम्हाला भेटलेल्या स्टोकल या हॉटेलच्या मालकीण बाई जगात भारी. हे एक छोटेखानी कुटुंबवत्सल हॉटेल. आम्ही आमच्या सायकली लावून हॉटेल मध्ये गेलो तर एका तरुणीने आमचे स्वागत केले आणि म्हणाली जरा थांबा माझ्या सासूबाई तुमच्याशी बोलतील. इतक्यात साधारण साठी पार केलेल्या काकू आमच्या पुढ्यात उभ्या ठाकल्या आणि काम चलाऊ  इंग्रजीत बोलू लागल्या. त्यांनी आम्हाला खोल्या दाखवल्या आणि बाकी माहिती दिली. मग आम्हाला कळल की त्यांना प्रवासाची आवड आहे आणि त्या अनेक देशात प्रवास करून आल्या आहेत. भारतात यायचे राहून गेले म्हाणाल्या. थोडी दोस्ती झाल्यावर आम्ही त्याचं नामकरण  साठे काकू   असे करून टाकले. अत्यंत चटपटीत, मार्दव पूर्ण बोलणे पण जिथे आवश्यक तिथे स्पष्टवक्त्या अशा या साठे काकुंशी ब-यापैकी ओळख झाल्यावर दुस-या दिवशी मी त्यांना विचारले की आमच्या काही लोकांना आम्लेट खायाचेय तर त्यात तुम्ही मिरची चिरून घालाल का? इतका वेळ अत्यंत नम्रपणे बोलणारी ही ललना एकदम बिथरली आणि  म्हणाली नाही नाही मी मिरच्या अजिबात घालणार नाही (जसे काही मी त्यांना विष घालाल का असे विचारात होते जणू) तुम्ही तुमच्या हाताने हवे तेव्हढे तिखट वरून घालून घ्या. (आणि बहुतेक मनात म्हणाल्या असणार मरा). मी डोक्याला हात लावून निमूटपणे बाहेर आले दुसरे काय?  दुसरे काय? या काकूंची सून त्यांची मदतनीस बारे का. अगदी भारतीय सुने सारखीच. अगदी निघताना आम्ही या सूनबाईंना म्हणालो की, आम्हाला तुझ्या  बरोबर फोटो काढायचाय. तर म्हणते कशी, थांबा आलेच सासुबाईंची परवानगी घेऊन. मी गेले की हो कोमात. इतकी आज्ञाधारक सून आणि कह्यात ठेवणारी सासू आणि तीही युरोपात म्हणजे नवलच की हो. 

 मरियन आणि राल्फ

असेच एक जर्मन जोडपे आम्हाला स्लोव्हाकिया मध्ये भेटले. मरियन आणि राल्फ हे जर्मन जोडपे साधारण साठी पार केलेले. मरियन शिक्षिका आणि राल्फ बेकर. हे दोघे दर वर्षी मोठ्या सायकल प्रवासाला जातात. ते आपल्या सायकली घेऊन आले होते. राल्फ ने जर्मनीचा झेंडा सायकल ला लावला होता. त्याने मला सांगितले की पुढील वर्षी आपण परत युरोप मध्ये सायकलिंग ला भेटू आणि तेव्हा तू भारताचा झेंडा नक्की आण. किती साधी गोष्ट पण त्याने इतक्या आत्मीयतेने सांगितले की ते माझ्या डोक्यात  अगदी पक्के बसले. आता कुठे ही गेले तरी आपला तिरंगा घेऊन जायचा हे नक्की. 

असेच हंगेरीला आम्ही थोड्या अंतरावर बस ने चाललो होतो. मी थंडी असल्याने डोक्यावर बफ (एक प्रकारचा  कान टोपी सारखा रुमाल)  घातला होता. तर माझ्या समोर बसलेल्या एका बाईने चक्क माझ्या कडून तो बफ जवळ जवळ हिसकावून घेतला आणि म्हणाली राहू दे मला. कसा बसा परत मिळवला मी तो. पण अगदी चकितच केले तिने. तोपर्यंत माझा समज होता की भारतातच फक्त ठग असतात. अगदीच भ्रमनिरास केला की हो त्या हंगेरियन ललनेने. 

अवघे पाऊणशे वयोमान 

आमच्या याच प्रवासात आम्हाला अगदी शेवटच्या दिवशी इंग्लंडहून आलेले काका भेटले. फक्त पाउणशे वयोमान
बर का. आणि साधारण पाचशे किलोमीटर सायकलिंग करून आले होते आणि अजून २०० -३०० करीन म्हणतो असे म्हणाले. अत्यंत काटक आणि बिनधास्त. 

तर अश्या अतरंगी प्रवासात भेटलेल्या बहुरंगी व्यक्ती. प्रवास अतरंगी असल्याने भेटणारे बहुरंगी असणारच नाही का. या व्यक्ती वाचण्याच कसब मात्र आत्मसात करायला हवे.  प्रवास असतोच मुळी त्या साठी. व्यक्ती तितक्या प्रकृती. तुमची मात्र प्रकृती सकारात्मक हवी या व्यक्तीची प्रकृती कशीही असली तरी सामावून घेण्याची. 

Fascinating Foods

I am not a foodie. Nor am I in love with food to the core. But I certainly love everything that is served on the platter with love and affection.  You appreciate the importance of good food when you are faced with limited choice and unlimited appetite.  As I grew up and started traveling around the globe I was able to appreciate variety of food and the efforts going behind it. 

I am a vegetarian which makes it a bit complicated for people who host me. They are not sure what to offer and I am not sure how to comfort them. I am not fussy about my food. I am fine with anything that is vegetarian and is served with love. Here are some foodie memories that I cherish close to my heart. Not only because I could relish what was served but also because the way it was served was priceless.  

Merry and Don Cameron

It was my first week in United States of America. Rotary Foundation had arranged my stay with a lovely American couple,  Dr. Marry  and Donald Cameron.  I had received an email from them asking me about my food preferences. Though I had least expectations about the food, they seemed really worried about what they could offer me. I reached their home around 4 pm.  They told me modestly that they had no idea as to what to serve me since I was a vegetarian. I tried to pacify them saying that I was not fussy about food hence they need not worry.  As we sat on the dinner table I was astonished to see the variety on my plate. It was full of Rajma Rice, banana fries (Jamaican style) and salad. What more could I expect on my first day on this foreign land.  It was a feast.  I still relish the taste of my first home made meal on a foreign land. 

 

Another host from the states, Gunda and Arnold Haring served me a delicacy from Germany. It was

Gunda and Arnold Haring

made from crème of wheat. Very similar to Payasam or Suji ka halwa.  When Gunda cooked it with great care I felt as if my own aunt is serving me breakfast. The taste was enhanced because of the beautiful smile on her face. Since they knew I was a vegetarian, they cooked only vegetarian food even when they had guests. I was touched and could not even thank them enough for everything they did for me.  How can I forget the delicious Croissant served by Karl and Carol Kessler and Potato Soup cooked by Jan and Jim Heinrich. Jan sweetly told me that she had called her daughter in law to learn a few Vegetarian recipes. I was amazed at how intimate she was to do her best to serve the guests. 

 

Soup and Sesame Rice

“You dare not think of finding vegetarian food in Japan easily.”  I was warned by most who had been there earlier.  I survived on Indian snack food I had carried from India for a few days in the beginning and then started searching for something local. It was difficult to explain the concept of vegetarian food to the waiters.  As I ventured out into a chain named Soup Stock next to Tokyo Station, I was baffled by seeing mysterious names on the menu. I was astonished to see Sesame Rice which is very similar to Indian Jeera Rice. That was the best meal Japan offered me on my trip. It not only satisfied my test buds but also pacified my tummy.  It was the most delicious rice I ever ate. It tasted extremely well when I saw a glowing face of the waitress.  She was beaming with pleasure since she could serve a foreigner exactly what was desired. Japanese are very caring and honest. Service is their motto. They take utmost pleasure and satisfaction in extending a helping hand. 

Calories Sell in Kilos

Have you heard of any place where food is sold in kilograms?  If you want to experience this, go to
Table Mountain in Cape Town. You will be surprised to get Indian Vegetable Palau along with some side dishes measured on a weighing scale. You pay per 10 grams. So ironically you are paying for the number of calories you are adding to your body.   

My food journey has been extremely interesting. It has amazed me every time I encountered a new eating situation or a new type of food. The civilizations may differ, situations may differ but hunger is the same all over. It does not matter what you eat. What matters is how you are served. I loved everything that was offered by my hosts in the states because they offered everything with so much care and affection. I felt as if I am eating in my own home. 

I loved simple rice and tomato soup in Tokyo because I was genuinely hungry and was overwhelmed by the gesture of the assistant at the counter to explore the suitable menu for me. 

Food is not the means of hunger for me. 

It is the respect for people I care for.  It is the medium to show my love and affection. And above all it is the bridge between known and unknown. As I explore deep into this wonderful world, I feel more and more enriched and transformed. 

There may be differences in the way the food is served however there is absolutely no difference in terms of how it is served. The emotion behind serving any simple food make it special. It does not matter if the food is served on a leaf or on a silver plate. It does not matter if the food is served by a king or a king maker. What matters is with what amount of affection it is served. And mind it, the affection and respect attached to the food is exactly the same all over the world. 

सुधारस

सौ. सुधा गणेश सोवनी 

त्यांना मी जेव्हा प्रथम भेटले तेव्हाच त्यांचा प्रेमात पडले.  आणि आमचे हे प्रेमाचे सुंदर नाते बघता बघता सव्वीस वर्षांचे झाले. सुंदर, गोऱ्या, उंच आणि भारदस्त व्यक्तिमत्व लाभलेल्या सौ. सुधा गणेश सोवनी म्हणजे माझ्या सासूबाई उर्फ माझ्या मावशी उर्फ इतर सर्वांसाठी  मामी.

अत्यंत सालस, भोळ्या पण प्रसंगी ठाम निर्णय घेणाऱ्या, दूरदर्शी, कोणत्याही प्रसंगात न डगमगणा-या, अत्यंत बुद्धिमान, आधुनिक विचारांच्या आणि निर्मळ मनाच्या आशा माझ्या मावशी हे एक  अत्यंत दुर्मिळ व्यक्तिमत्व. पटकन साऱ्यांना आपलेसे करणाऱ्या, निर्मळ स्वभावाच्या, अचूक निर्णय घेणाऱ्या कधीच कोणाला न दुखावणाऱ्या, आयुष्यात कधीच वावगा, शब्द न काढणाऱ्या, संसारात राहूनही ठेविले अनंते तैसेची राहावे, चित्ती असो द्यावे समाधान हा अभंग शब्दश: जगू शकलेल्या आशा होत्या माझ्या सासूबाई.  

तेव्हा मी आणि चंदन एकाच कंपनीत काम करायचो. मी हॉस्टेल वर राहायचे आणि चंदन पक्का पुणेकर. त्यामुळे साहजीकच त्यांच्या घरी येणे जाणे सुरू झाले. आणि मग माझी मावशींबरोबर  बघता बघता गट्टी जमली. त्या आणि माझे दादा (वडील) यांच्या मुळेच मग माझी आणि चंदनची  कभी हा कभी ना वाली मैत्री विवाहात परावर्तीत झाली. आणि मग माझा सुरू झाला मावशीमय होण्याचा प्रवास.

त्यांच्या कडे एक अत्यंत सकारात्मक ऊर्जा होती त्यामुळे मग कितीही नाठाळ मनुष्य त्यांच्या 

प्रवास जीव की प्राण 

सहवासात येऊन काही वेळ का होईना सात्विक व्हायचा. मी तर काय त्यांच्या अखंड सहवासात  होते. त्यामुळे मग आई दादांनी हात टेकलेली ही दांडेकरांची अवखळ कन्या 😛सोवनींची  सून झाल्यावर सुतासारखी सरळ झाली.
 

सकाळचा चहा सोबत घेतल्या शिवाय आमचा दिवस कधीच सुरू झाला नाही आणि ऑफिस मधून आल्यावर त्यांना दिवसभरातील घडामोडी सांगितल्याशिवाय एक दिवसही सरला  नाही.

तेव्हा आम्ही मॉडेल कॉलनीत राहायचो. थोड्याच काळात त्यांच्या ध्यानात आले की ही मुलगी आता आयुष्य भर काही आपला पदर सोडत नाही. मग आम्ही लॉ कॉलेज रोड च्या प्रशस्त सदनिकेत  राहायला आलो आणि तिथेच तब्बल 26 वर्षे राहिलो. या काळात अनेक स्थित्यंतरे आली आमच्या आयुष्यात पण त्यांनी आमच्यावर धरलेले मायेचे छत्र कधीच ढळू  दिले नाही.

आमच्या लग्नाआधीच त्या ट्रेझरी ऑफिसर म्हणून निवृत्त झाल्या होत्या. त्यांच्या काळात जेव्हा स्त्री चूल आणि मूल या पलीकडे विचार करू शकत नव्हती तेव्हा त्या एक अत्यंत यशस्वी  शासकीय अधिकारी होत्या आणि तितक्याच सफल गृहिणी, माता आणि पत्नी आणि नंतर सासूबाई देखील.

निवृत्ती नंतर, प्रवास केला, आध्यात्मिक वाचन मनन केले, ज्योतिष शिकल्या आणि सर्वात महत्वाचे म्हणजे सुनेला वळण लावले  आणि नातवंडांना  सुजाण नागरिक बनवले. जे जे त्यांच्या आयुष्यात आले त्यांना आपल्या व्यक्तिमत्वाच्या प्रभावाने मंत्रमुग्ध केले.

माझ्या साठी तर त्या friend-philosopher-guide होत्या. मी आपली त्यांच्या कडे, मुले अभ्यास करत नाहीत इथपासून ते माझ्या क्लाएन्टने माझे कसे पैसे बुडवले इथपर्यन्त वाटेल त्या समस्या घेऊन जायचे. आणि त्या अगदी शांत पणे, अग करेल तो अभ्यास, काळजी करू नको, असे समजावण्या पासून ते  उद्या मी येते तुझ्या बरोबर कसे मिळत नाहीत पैसे तुझ्या क्लाएन्ट कडून  ते बघू आपण असे सांगून धीर देण्यापर्यंत सगळे तोडगे अगदी सहज सांगायच्या.

दुपारी हमखास फोन करून उगाचच विचारायच्या, अग रात्रीला काय स्वयंपाक करूया? आणि मग मी मीटिंग मध्ये असल्याचे सांगितल्यावर बर मी बघते म्हणायच्या. गेले नऊ महीने रोज मी या एका फोन ची वाट बघतेय माहीत असून देखील की आता असा फोन कधीच येणार नाहीये.

चंदन त्यांचे शेंडेफळ. अत्यंत लाडका. आमच्या लग्नानंतर अगदी नकळत त्यांनी स्वतःला अलिप्त करत आमच्या सांसाराला खत पाणी घातले आणि आमच्या मागे खंबीर पणे उभ्या राहिल्या. पण त्यांनी आमच्यावर फक्त ऊन्हाचे चटके बसणार नाहीत एव्हढीच सावली धरली. नाजुक रोपट्याचे वृक्षात रूपांतर होईल याची काळजी घेतली, आमच्या  नकळत.

आमची सासू सुनेची जोडीच आगळी वेगळी. खरेदी साडीची असो नाहीतर गाडीची, आम्ही तितक्याच उत्साहाने करायचो. दहा दहा हजारांची पुस्तके आणून येईल जाईल त्याला वाटत बसायचो, मार्केट यार्डात जाऊन किलो वारी फुले आणि भाजी आणायचो. आणि एकदा हा हावरटपणा करून झाला की नामा निराळ्या झालेल्या सुनेकडे कानाडोळा करून त्या भाज्या फळांची उस्तवार करत बसायच्या.  सारे काही बिनबोभाट.

त्यांचे धार्मिक आचार देखील खूप अनवट. दरवर्षी पितृ पक्षात साधारण 40 नैवेद्य केले जायचे. हे नैवेद्य नातेवाईक, मित्र मंडळी, सगे सोयरे यांच्या बरोबरच अनेक स्वातंत्र्य सैनिकांच्या नावाने वाढले जायचे अत्यंत भावुक पणे. इतके सारे त्या करायच्या पण एका शब्दाने देखील त्या कधी म्हणाल्या नाहीत की हे सारे तूला पुढे करायचे आहे म्हणून.

आमचे कुटुंब 

त्यांचे व्यक्तिमत्व हा एक सुरेख विरोधाभास होता. हळव्या आणि  धैर्यशील, कलासक्त आणि विज्ञाननिष्ठ, प्रवास आणि आवासावर समरसून प्रेम करणाऱ्या, उत्तम अधिकारी आणि उत्तम गृहिणी. उत्तम आई आणि आदर्श सासूबाई. पण सर्वात महत्वाचे म्हणजे एक अत्यंत समृद्ध आणि निर्मळ व्यक्ती.

ऑक्टोबर 2022 ला त्यांना कर्क रोगाने ग्रासले. पण कोणताही त्रागा न करता त्या आजाराला सामोऱ्या गेल्या. शेवट पर्यन्त स्वावलंबी होत्या. शेवटच्या आठवड्यापर्यन्त संध्याकाळी घरी आल्यावर कशा आहात असे विचारले की “उत्तम” म्हणायच्या. आणि सकाळी साडी नेसून कामावर निघाले की प्रसन्न हसून छान दिसतेस म्हणायच्या. अत्यंत स्थितप्रज्ञपणे सर्व वेदनांना हसत मुखाने कवेत घेऊन शांतपणे त्यांनी आपली जीवन यात्रा संपवली.

सुमधुर वाणीचा, सात्विक व्यक्तिमत्वाचा, प्रसन्न हास्याचा, प्रगल्भ विचारांचा हा अलौकिक सुधारस मात्र आम्हा सर्वांसाठी त्या सोडून गेल्या. हा अक्षय सुधारस त्यांच्या संपर्कात आलेल्या प्रत्येक व्यक्तीला मिळालाय. न मागता सवरता.

रेशमाची आज्जी

 

हीराबाई दत्ताराम जोशी 
रेशमाची आज्जी 

बेळगावला असताना मी रेशमाच्या घरी जवळजवळ रोजच जायचे. म्हणजे तिच्या कडे पडीकच असायचे म्हणा ना. आमची घरे टिळक वाडीत अगदी जवळ होती म्हणून आणि माझ्या पालकांना वाटायच की मी थोडी तरी चांगल्या संगती मुळे सुधारेन. 😁

कॉलेजचे ते रंगीबेरंगी दिवस तर होतेच पण अनेक नव नवीन अनुभव घेण्याचे ही होते. माझ्या त्या कोवळ्या संवेदनशील वयात ज्या काही व्यक्ति मला भेटल्या त्यांची प्रतिमा आज देखील माझ्या मनात ताजी आहे. लहान पणा पासून माझी आज्जीच्या नात्याची संकल्पना दृढ होत गेली ती गोष्टीची पुस्तके वाचून. मला नेहमी वाटायचे आपल्या घरात आपल्या बरोबर रोज राहणारी आपली प्रेमळ आजी पाहिजे बुवा. माझ्या दोन्ही मोठयाई (आजी) दूर राहायच्या त्यामुळे त्यांचा रोज सहवास अशक्यच. त्यांच्या व्यक्तिमत्वाचा प्रभाव माझ्यावर पडत गेलाच. पण मला अगदी गोष्टीत वाचल्या सारखी सतत आपल्या घरात राहणारी प्रेमळ आजी प्रथम भेटली ती रेशमाच्या घरी.

माझी रेशमाची नवीन नवीन ओळख झाली ती कॉलेज मधे.  मग कधी तरी मी तिच्या घरी जायला लागले. तिचे वडील बेळगाव मधील सुप्रसिद्ध सर्जन. त्या मुळे थोडी बिचकतच मी तिच्या घरात गेले. काकूंनी मला बसायला सांगितले आणि त्या रेशमाला बोलवायला गेल्या. समोर एक साठीच्या सूती नऊवारी साडी नेसलेल्या बाई बसल्या होत्या. बहुधा रेशमाच्या ड्रेस ला बटण लावत असाव्यात. आणि त्याच क्षणी मला ती गोष्टीच्या पुस्तकातली प्रेमळ आजी भेटली. रेशमाची आजी.

आणि मग ती मला परत परत भेटत गेली विविध प्रसंगी, विविध वेळी,  पण नेहमीच त्या प्रेमळ प्रसन्न हसतमुख आविर्भावात.

माझ्या आयुष्यात आजवर पाहिलेली  ही  एक अत्यंत प्रसन्न व्यक्ती. सुंदर गोरा हसतमुख चेहरा. धारदार नाक, मोठे गोल कुंकू, बांधेसुद उंच अंगकाठी आणि प्रसन्न हास्य सतत ओठांवर पसरलेले.  घरंदाज  आणि अत्यंत सोज्वळ व्यक्तिमत्व, प्रेमळ डोळे आणि सारस्वती कोंकणी ढंगाची मधुर वाणी. माझ रेशमाशी चांगल जमायच (म्हणजे ती माझ्याशी जमवून घ्यायची)😀 म्हणून तर मी तिच्या कडे जायचेच पण त्या बरोबर तिच्या आजीला भेटायची एक अनामिक ओढ मला लागलेली असायची. आणि एखाद्या दिवशी जर नाही भेट झाली तर मन खट्टू व्हायच.

रेशमा त्यांना बिनधास्त आपल्या ड्रेस ला बटण लाव वगैरे सांगून मोकळी व्हायची तेव्हा तर मला तिचा हेवाच वाटायचा. त्यात वर कधी कधी तिची आजी तिला आपण होऊन काही तरी मदत करायची तेव्हा तर मनोमन वाटायच एक दिवस या आजीला आपण हायजॅक करायचच.

परीक्षा जवळ आली की मी रोजच रेशमाच्या घरी जाऊ लागायचे. आम्ही एकत्र अभ्यास करायचो. कधी

आजीचा लाडोबा 

तरी लवकर गेले तर त्यांची नुकतीच जेवणं उरकलेली असायची. मग आई आणि आजीची टेबल रिकाम करण्याची लगबग सुरू व्हायची. जेवणात त्या दिवशी मासे असले तर विशेषच गडबड व्हायची त्यांची. मला खूप दिवस प्रश्न पडायचा या इतक्या गडबडीने टेबल का रिकामे करतात? मग समजले, मला उगाच मशाच्या वासाचा त्रास होऊ नये म्हणून ही खटपट. इतकी छोटीशी बाब पण एखाद्याचा इतका विचार करण्याचा मोठेपणा. कधी तरी त्या मला गंमतीने “तुम्ही भट, तुला उगाच माशाचा वास देखील नको यायला” असे म्हणायच्या तेव्हा तर मला खूप गंमत वाटायची. त्यांच्या तोंडून ते कोंकणी ढंगाने तुम्ही भट असे ऐकणे देखील खूप छान वाटायचे.

रेशमा लग्न होऊन लंडन ला गेली. आणि मी धारवाडला पुढील शिक्षणा साठी गेले. मग बेळगावाला गेले की कधीतरी रेशमाच्या घरी चक्कर मारायचे. पण त्यांना मी कधीच सांगू शकले नाही की त्या माझ्या रोल मॉडेल आजी होत्या. गोष्टीच्या पुस्तकांतून थेट खऱ्या खऱ्या झालेल्या.

माझे लग्न ठरल्याचे कळल्यावर त्या काकूं बरोबर माझ्या सासरच्यांना भेटायला आल्या होत्या. अत्यंत आनंद झाला होता त्यांना. त्यांच्या डोळ्यातलं ते कौतुक बघून मी अगदी तृप्त झाले त्या दिवशी. रेशमा इतकीच त्यांना माझी काळजी आणि कौतुक होते हे बघून भरूनच आले मला.

जेव्हा मी रेशमाच्या आजीला प्रथम भेटले तेव्हाच मी एक स्वप्न पाहिल होत. माझ्या मुलांना सुद्धा अशीच आजी मिळाली पाहिजे, प्रेमळ, शांत, मृदु स्वभावाची. त्यांचे लाड करणारी. त्यांच्या ड्रेस ला बटण लाऊन देणारी,  त्यांच्यावर मायेची पाखर घालणारी. आणि माझ्या नशिबाने मला असच घर मिळाल. माझ्या मुलांना अशीच आज्जी मिळाली आणि त्यांना आजीचा अखंड सहवास आजही मिळतो आहे.

आज रेशमाची आजी या जगात नाही. मला त्यांच्या बद्दलच्या माझ्या भावना त्यांच्या समोर कधीच व्यक्त करता आल्या नाहीत. पण त्यांच्या  आशीर्वादाने माझे स्वप्न मात्र पूर्ण झाले आहे.  माझ्या मुलांच्या आजीच्या रूपाने. आज रेशमाची आजी माझ्या मुलांकडे  पण आहे........

वृंदावन

 

सौ. वृंदा दत्तात्रय दांडेकर

आज देखील  तिचा चेहरा डोळ्यासमोर आला की तिचं ते      प्राजक्ताच्या  सड्या सारखं प्रसन्न हास्यच डोळ्यासमोर येत. चार फूट अकरा इच उंची. गोल गुलाबी चेहरा सरळ नाक आणि निळसर झाक असलेले राखाडी डोळे. दांडेकरांची वृंदा. म्हणजेच माझी आई. बरीच वर्ष लोटली तिला देवा घरी जाऊन. पण आम्ही भावंडेच नाही तर तिच्या संपर्कात आलेली मंडळी देखील राहून राहून म्हणतात, “तिच्या सारखी तीच.”

पनवेलच्या भाटे कुटुंबात अत्यंत लाडाकोडात वाढलेली मंदाकिनी पालघरच्या प्रतिष्ठित घराण्यातली मोठी सून म्हणून वाजत गाजत आली आणि मग, ती प्रतिष्ठा सांभाळत आणि आपल्या माहेरच्या मध्यम वर्गीय संस्कारांची शिदोरी वापरत आपलं एक स्थान निर्माण करून गेली.

 

अत्यंत प्रेमळ पण शिस्तप्रिय, साधी पण नीटनेटकी,  सुशील-सुगरण-स्वावलंबी-स्वाभिमानी अशी ही आमची आई. अगदी चार चौघींसारखी संसारी स्त्री. तुमची आमची सगळ्यांची असते तशीच आई.. पण तरीही खूप वेगळी.

आज ती आम्हा भावंडांना अनेक रुपात आठवते. स्वयंपाक घरात असताना अगस्तीच्या

फुलांची भाजी देखील अत्यंत रुचकर बनवणारी अन्नपूर्णा. त्या वाडीतल्या एकाकी घरात रहात असताना खिडकीतून बंदूक काढून मांडवात आलेल्या कोल्ह्याना पळवून लावणारी रणरागिणी, शेताची अत्यंत काळजीने निगा राखणारी प्रयोगशील शेतकरी, आमच्या हातून खेळताना ट्यूब फुटली असता न रागावता सा-या काचा बाजूला करून आत काय असते ते समजावून सांगणारी वैज्ञानिक, "पानात वाढलेलं निमूट पणे खा" किंवा "एक वेळ फाटका कपडा घातलास तरी चालेल पण मळका नाही घालायचा" असे धमकावणारी दुर्गा माता. बाहुलीच्या लग्नात आमच्या बरोबरीने रमणारी नीज शैशवास जपणारी बालिका. किती तरी रूपे या एका व्यक्तीत सामावलेली.

आपली मुले अत्यंत छोट्या गावात राहतात पण उद्या ती मोठी होतील आणि तेव्हा ती बावचळून जातील म्हणून पदर मोड करून वर्षातून एकदा आम्हाला मुंबई च्या posh उपहारगृहात घेऊन जाणारी आणि तेथे फोर्क ने डोसा कसा खायचा याचे धडे देणारी personality groomer.

सुंदर माझं घर आवडीने बघणारी सुगृहिणी आणि आमची माती आमची माणसं तितक्याच आत्मीयतेने पाहणारी प्रतिथयश शेतकरीण.

दादांच्या प्रतिष्ठेसाठी दोन डझन कलाकारांची जेवणाची सोय दुसरी कडे कुठे होत नाही हे कळल्यावर सा-यांच्या जेवणाची सोय करणारी सहधर्मचारिणी, जणू तिला द्रौपदीची थाळीच प्राप्त झाली होती.

आणि या बरोबरच कितीही मोठे कलाकार किंवा सुप्रसिद्ध व्यक्ती (अगदी पोन्डिचेरीचे तत्कालीन राज्यपाल का असेनात) घरी आले तर या घरात मद्यपान अथवा धुम्रपान करतायेणार नाही असे परखडपणे सांगून वास्तूचे पावित्र्य राखणारी तत्वनिष्ठ आर्या.

प्रवास म्हणजे जीव की प्राण, मग तो बजाज च्या स्कूटर वरून असो नाही तर विमानातून

विहिणी बरोबर फुगडी

तितक्याच उत्साहाने फिरायला निघणारी पर्यटन प्रेमी भटकंती वीर.

 

परमेश्वरावर श्रद्धा असणारी, पूजा अर्चा करणारी, एक हजार वेळा शिव शंभो कैलासपते... भक्ती भावाने लिहिणारी.. शिव भक्त ..

परंतु माणसाची क्रिया कर्म करण्यापेक्षा तो असताना काय ते करा असे ठाम पणे सांगण्या इतकी स्वतंत्र विचाराची स्वतंत्र स्त्री.

अजितने एखादे इलेक्ट्रॉनिक उपकरण नीट केल्यावर अत्यंत आनंदित होणारी ... नवीन टेकनॉलॉजि बद्दल अतीव आत्मीयता असणारी .. तंत्र प्रेमी....

अनेक श्लोक, आरत्या मुखोद्गत असणारी आणि त्याच बरोबर जुनी  कुणालाच अवगत नसलेली  हिंदी-मराठी गाणी म्हणून भेंड्या चढवणारी संगीत प्रेमी...

अनेक नातेवाइकानी वाळीत टाकूनही त्यांना थोडी उपरती झाल्यावर माफ करणारी क्षमाशील स्त्री..

ज्येष्ठ कवयित्री इंदिरा संत, सुप्रसिद्ध गायिका जानकी अय्यर यांसारख्या व्यक्ती तिला भेटायला आणि तिच्याशी गप्पा मारायला आवर्जून घरी यायच्या. समोरच्या बंगल्यात राहणाऱ्या निवृत्त न्याशाधीश अक्का कुलकर्णी तर रोजच येऊन बसायच्या.  त्यांच्याशी बोलून (म्हणजे बहुधा त्याचे ऐकून)  आणि त्यांना नाविन्यपूर्ण पदार्थ खिलवून तृप्त करणारी चांगली listener अशी आमची आई.

तिला कवयित्री इंदिरा संत (अक्का ) दांडेकरांची तुळस असेच म्हणायच्या.

होतीच तशी ती, पवित्र मनाची,  सुगंधी तनाची, औषधी विचारांची आणि अमोघ आत्मीय मनोबल लाभलेली, साधीसुधी, एका जागी निश्चल राहून आम्हा सा-यांना सतत आशीर्वचन देणारी तुलसी माता. 

 

    अनघा जोशी            अश्विनी सोवनी           अजित दांडेकर